Uticaj hidroenergetskih postrojenja na razvoj i modernizaciju naselja u Srbiji i Jugoslaviji tokom 20. veka

Abstract

Rad istražuje promene u oblasti privrednog, prostornog i društvenog razvoja gradskog naselja Bajina Bašta nastale pod uticajem izgradnje postrojenja hidroelektrane „Bajina Bašta“. Vremenski okvir istraživanja obuhvata period posle Drugog svetskog rata od početka dinamične socijalističke urbanizacije 1961. godine zaključno sa 1989. godinom. Posleratni razvoj Bajine Bašte je tipičan primer preobražaja naselja prema odrednicama socijalističke urbanizacije koja pretpostavlja industriju kao okosnicu urbanog razvoja. Razvoj naselja odvijao se u okviru planske elektrifikacije kao jednog od velikih razvojnih projekata socijalističke modernizacije u Jugoslaviji koji su se oslanjali na tehnološka dostignuća u procesu unapređenja zaostalih društveno-ekonomskih odnosa. Cilj istraživanja je uspostavljanje veze između izgradnje elektroenergetskih postrojenja i razvoja i modernizacije naselja, i određivanje prirode i obima uočenog uticaja u odnosu na specifičnosti društveno-ekonomskog sistema i stepena tehnološkog razvoja. Vodeći se teorijskom postavkom Anri Lefevra (Henri Lefebvre) da tehnološki razvoj utiče na oblikovanje prostora grada posredstvom društvenog delovanja istraživanje polazi od pretpostavke da proces elektrifikacije, koji u širem smislu podrazumeva opštu dostupnost električne energije, utiče na promenu proizvodnih odnosa i načna života, i da izgradnja hidroenergetskog postrojenja kao složene strukture specifične funkcije ima veliku ulogu u procesu urbanog razvoja. Uticaj hidroenergetskog postrojenja na razvoj i modernizaciju naselja Bajina Bašta razmatra se u okviru navedenog teorijskog i interpretativnog aspekta. Oslanjajući se na teorijsko polazište koncepta modernosti istraživanje razmatra različite interpretacije modernizacije i utvrđuje osnovne odlike, činioce i uslove realizacije modernizacijskih procesa u odnosu na aspekte tehnološkog razvoja, sa posebnim osvrtom na uspostavljanje veze sa procesima elektrifikacije i industrijalizacije u okviru vrednosnog sistema jedne mlade socijalističke države. Interpretativni deo istraživanja obuhvata studiju slučaja naselja Bajina Bašta za vreme izgradnje i nakon puštanja u rad hidroenergetskih postrojenja, u okviru koje se analizira uloga elektrifikacije u procesu modernizacije naselja u odnosu na razvoj industrije, urbani razvoj i društvene promene, i osvrt na slučaj elektrifikacije Užica početkom 20. veka i doprinos ovog procesa razvoju lokalne industrijske proizvodnje. Uključuje i razmatranje aspekata opšteg uticaja na okruženje koji su u vezi sa tehnološkim odlikama postrojenja. Interpretacija rezultata istraživanja daje uporednu analizu prethodnog stanja i ostvarenih promena prema utvrđenim merilima i analizu negativnih posledica u slučaju mogućeg neželjenog događaja tokom rada postrojenja. Time je definisan uticaj hidroenergetskog postrojenja na razvoj i modernizaciju naselja u okviru šireg teorijskog okvira koji povezuje primenu tehnoloških inovacija sa aspektima svakodnevnog života. Rad zaključuje da je izgradnja HE „Bajina Bašta“ tokom perioda socijalističke modernizacije uticala na uspostavljanje novog društveno-ekonomskog okvira razvoja naselja i promene u domenu fizičke strukture, aktivnosti i uslova života, koje su se tokom razvojnog procesa na različit način manifestovale u odnosu na pojedine urbane celine.

This dissertation explores the transitions in the economic, spatial and social development of the Bajina Bašta settlement that were created under the influence of the construction of hydroelectric power plants 'Bajina Bašta'. The timeline of the research includes the period after the WWII from the beginning of the dynamic socialist urbanization in 1961 until 1989. The postwar development of Bajina Bašta represents a typical example of the settlement transformation according to the principles of socialist urbanization which presupposes industry as the framework of urban growth. The town development took place within planned electrification as one of the major development projects of socialist modernization in Yugoslavia that relied on technological achievements in the process of advancement of backward socio-economic relations. The aim of the research is to establish the connection between the construction of the hydroelectric power plants and the development and modernization of the Bajina Bašta settlement, and to determine the nature and extent of the perceived impact in relation to the specificity of the socio-economic system and the contemporary technological conditions. Referring to the theoretical proposition of Henri Lefebvre that technological development influences the modelling of urban space through social action, the research starts from the assumption that the process of electrification, which in the broader sense implies the general availability of electricity, influences the shift of production modes and the way of living, and that the construction of power plant, as a complex structure of a specific function, plays a major role in the process of urban development. The impact of the hydroelectric power plant on the development and modernization of the Bajina Bašta settlement is considered within the introduced theoretical and interpretative aspects. Relying on the theoretical concept of modernity as a starting point the research takes into account various interpretations of modernization, determining the basic characteristics, factors and conditions for modernization process realization in relation to the aspects of technological development, with a special emphasis on establishing a connection with electrification and industrialization within the framework of socialist ideology. Interpretative part of the research includes the case study of the Bajina Bašta settlement during the construction and after the commissioning of the hydroelectric power plants, which analyzes the role of electrification in the process of town evolvent in relation to the economic growth, urban development and social changes. It also includes the review of the influence of electrification on local economy advancement of the Uţice town at the beginning of the 20th century. The research considers as well the general influence on the local surrounding area in relation to technological features of the facility. Interpretation of the research results gives a comparative analysis of the previous state and the realized changes according to the established criteria, and analysis of the negative consequences in case of possible unwanted event during the power plants operation. This defines the influence of the facility on the settlement development and modernization within a wider theoretical framework that connects technological innovations with aspects of everyday life. The dissertation concludes that the construction of HPP 'Bajina Bašta' during the period of socialist modernization influenced the establishment of a new socio-economic framework for the settlement development and changes in the domain of physical structure, activities and living conditions, which manifested in different ways in relation to individual urban continent.